Interview Hakan Akay (Kurdisch-Zazakî /Kirmancî)

EnEnstîtuya Kulturîyê Almanî-Kurdî Ameye  Ronayene

Deutsch-Kurdisches Kulturinstitut‘a ke (Enstîtuya Kulturî yê Almanan-Kurdan) xebatê xo yê ronayîşî naye ra verî yew serre ra hîna derg ramitîbî, pêro prosudurê xo yê qanûnî kerdî temam, bîye resmî û sey merkez Düsseldorfî de (Almanya) dest pê xebatanê xo yê kultur-hunerî kerd.

Dîrektorê Enstîtuya Kulturîya ke armancê karkerdişê şexsî nênayo xo ver û formatê weqifo ke wayîrê statuyê havila umûmîya yo de ameya ronayene, Hakan Akayî vat ke “Dewro ke ma tede yîme eynî wext de sey ‘dewrê medenîyetê dîjîtalî’ zî êno pênaskerdene. Nê dewrî de tebîî yo ke taye fenomenî norm û erjanê  neweyan reyde ca vurenenê. Ma do çîyekê qewemîyenê ra –rind û xirab- vajîme û tena rexne bikerîme, nêke şertanê nê dewrî bi taybetî adapteyê warê kultur û hunerê xo bikerîme û bê ke eslê kerdişanê xo vîndî bikerîme bibîme aktorê aktîf yê nê warî? Meseleya ma ya esase na ya.“

Ma produktorê muzîkî Hakan Akayo ke dîrektorîya Enstîtuye keno reyde Enstîtuya Almanan-Kurdan û çîyê ke nê warî de do bêrê kerdene sero qisey kerd.

---

Şima eynî wext de ronayoxê Enstîtu yê. Na mana de çimeyê motîvasyon û sebebê şima yê şexsî yê dest pê nê karî kerdişî çi yê?

Ez derheqê kultur û hunerê kurdan de zanitişanê ma bena ra zanitişê fîlozofê yunanê antikî Demokrîtî ke 2500 serre naye ra ver derheqê “atom”î de zanitê. Demokrîtî parçeyo tewr qijkeko ke xoza de eşkeno bibo lete û parçe sey “atomus” yanî “atom” name kerdîbî. Tena nê 110-120 serranê peyênan de ame keşfkerdene ke atom bi xo zî beno parçe û binparçeyê xo yê sey proton, notron û elektronî û tewr binparçeyê protonîyo ke dendikê atomî yo zî estê.  Ez ke kêm-zêdekî bera ra ci û vaja bi awayekê pêroyî çîyê ke ma  derheqê kultur, huner û tarîxê kurdan de zanitê, eşnawitê, ceribnayê û bi xo afirnayê û berardê duştê zanitişî yê Demokrîtî de yê ke 2500 serre naye ra ver derheqê “atomus”î de vatê. Ma ke qonaxanê zoran ê komelkî-kulturkîyanê ke şarê ma vîyarnayê, hemsencîyanê polîtîkan ê mîyannetewîyan ke binîme çimanê xo ver heta na sewîya ameyîş bêşik eynî hende zanitişê “atomusî” dereceya heyatî de girîng û erjîyaye yo.

La ez wina fikirîyena ke meseleya ma ya esasîye bi veteyo bîn “seserra ma ya neweye“ hîna newe dest pêkena. Naye ra serkewte ganî ma heta binparçeyanê kultur û hunerê xo şîme, prosesanê averşîyayîş û rameyîşî yê taybetî yê her warî mîyanê sînoranê ci de etûd bikerîme û cibigêrîme. Bi na yewe eke ma bieşkîme zanitişanê neweyanê ke vejînê meydan biresnîme azanê neweyan, ciragêrayîşanê neweyan rê bibîme çime, eynî wext de nê zanitişan eksê berardişê xo yê hunerkî bikerîme, ez fikirîyena ke ma eşkenîme yew seserre bicuwîme ke tede yew roşnîbîyayîşê kurdan a raştikêne do bieşka bêra cuwîyayene.

Şima eynî wext de bi nasnameyê xo yê produktorê muzîkî, sektorê muzîkî de bi serran o aktoranê aktîfan ra yew ê. Na rewşa şima xebatanê Entîtuyî rê senî hetkarî kena.

Mi seranserê vîst serranê peyênan yê cuya xo ya berardişê aktîf yê muzîkî de çi sey prokduktorê muzîkî û tonmeîster çi bi nasnameyê xo yê muzîsyenî, bine ra heta sere bi desan hunermendan reyde xebatanê albumanê muzîkî yê erjberzan û  orjinalanê ke hûmara xo hema vaje resana 200 mîyan de ca girewt

Mi grûbanê muzîkî yê ke mi  muzîsyenanê ewropayijan û kurdan ra ardîbî pêser reyde, şaristanan girdan yê zaf welatan de, bi desan konserê muzîkî, aktîvîteyê zafkultirî û xebatê festîvalê muzîkî day dest pêkerdene û aver berdî. Yew het ra zî bi tecrubeyanê xo yê îdarekarî yê ke mi sazgehanê Pel Records û Weşanxaneyê Rûpelî de kerdîbî, rahendanê endustrî, performans û berardişê muzîkî de gurîya û mi va ard ra ci ke dinyaya edebîyatî yê kurdan, zaf hetan ra bidetay, nêzdî ra  bişinasna

Na xebata ke sey fikir hema vaje 10 serrî vîyarteyê xo esto û ewro sey enstîtu ameya ra, çimê mi de êna yew mana û yew armanc nana xo ver ke  nê tecrube, pêserbîyayîş û torê tekilîyano ke nê vîst serran de vejîyo meydan, sere de Almanya, erjanê kultir-huner yê komelanê Ewropaya ke ma tey cuwîyenme reyde bîyaro têhet û  tewr zî vejero yew sewîyeya hîna berze.

Nameyê Entîtuyî Deutsch-Kurdisches Kulturinstitut (Enstîtuya Kulturî yê Almanî-Kurdî) yo. Ti eşkenî nê derheqî de hîna zaf zanitiş bidere?

Destê ma de anketê komelkî-kulturî û netîceyê cigêrayîşanê ke gore bi peymanê akademîkan ameyê kerdene çin ê (ke no arguman bi xo zî do bibo warê cigêrayîşanê teybetî yê enstîtuye) la êno  texmînkerdene ke tena Almanya de yew mîlyon û nêm ra zêde merdimê ma yê kurdî cuwîyenê. Ma ke welatanê ke tey almankî êno qiseykerdene sey Awusturya, Îswîçre, Liechtenstein û yew beşê Belçîka zî bifikirîme, eslê ci de yew girseyo zaf girs yê Kurdîstanî esto ke cuya xo yê rojane de almankî qisey keno.

Mavajîme bi des hezaran domanê kurdan estê ke Almanya de bîyê û bîyê pîl. Ez bi xo zî bîya şahît ke wexto ke ci ra êno perskerdene vanê ke “ez alman a la ma û pîyê mi kurd ê.“ Yanî yew hetê ma alman yew hetê ma zî kurd o. Yew hetê ma îngîlîz yew hetê ma zî kurd o. Ma nê nimûneyan eşkenme zêde bikerîme.

Hetê bînî ra, ma ke biewnîme grûba ziwanî yê Îndo-Germanî û merdîmîya ke eynî koka nasnameyê kulturkî ra êna, vînenme ke eslê ci de têhet de û têzere de zaf noktayê hempar yê almanan û kurdan estê. Pênasê “Kurd-Alman“î winî xo ser o sey yew nameyê tabelayê razberî nîyamo fikirîyayene, yew nasnameyo estbîyaye yê ma yo. 

Kekê mi Soydan Akayo ke kitabê xo “Vilikê Çolî –Tarîxê Îbranîyan Ser o Cerebnayîşek-“ nê wextanê nêzdîyan de vejîyayo, sere de fîlozofanê yunanî, bi taybetî Hegel û Nietzsche ser o tesîrê zerduştîye û rojhilatî  ser o cigêrayîşî viraştî û tespîtek kerdîbî û  no tespîtê xo yo ke heta ewro mi nêheşnayo û mi rê zaf pozîtîf ame mi ra vatbî: “Awrupa eslê ci de domana ma ya“.

Pênasê ‚dîaspora‘ yan zî ’surgun’î çimê mi de êdî çeku yê ke manaya negatîfî îfade kenê û fenomen ê ke armancanê cîyakerdişî, dehndayîşî, wetkerdişî rê xizmete kenê. Bi pênasanê sey nînan mumkun nîyo ke ma raştîya ke Ewropa de cuwîyenîme îfade û îzah bikerîme.  Tîya êdî welatê ma yo û ma tîya meyman nîme. Ma ke nê hetî ra biewnîme ci, mi çim de zaf çîyo girîng o ke kurdîstanijê ke her hetê dinya ra bîyê vila, kulturanê welatanê xo yê neweyanê ke pey cû tey ca bîyê reyde têkilîyanê hempar û xorîn aver berê û hetê rihî ra xo bikerê pêt.

Şima eşkenê ma rê behsê hedefanê Enstîtuye bikerê? No sazgeh do se bikero?

Zaf waran de hedefê girîng û pîlî yê Enstîtuye estê. Mîyanê nînan de tewr bingehinî xebatê muzîk û xebatê kultur-hunerî yê ke merkezê xo reyna muzîk o estbê zî hedefanê enstîtuye eşkenmê wina rêz bikerîme:

• Tezê master û doktora, cîgêrayîş, etud, analîz û nirxnayîşê ke muzîkê kurdan ser o ameyê nuştene arêdayîş û açarnayîşê nînanê kurdkî-almankî têhet de kerdiş û nê eseran şinasdayîş û fehmbîyayîşê ci temînkerdiş.
• Sere de Almanya, nimûneyanê averşîyayîşê muzîkalî ê şaranê bînan etudkerdiş, bi nê qeydeyî çimê û modelê ke  averşîyayîşê muzîkê kurdan rê havila xo bena raardiş, sazgehbîyayîşê akademî û enstîtuyanê muzîkî yê kurdan rê bereyî kerdiş û çime raardiş.
• Raardişê kitabxaneyê muzîkî û arşîvî.
• Muzîkê kurdan de tarîx ra nat cigêrayîşanê hunermendan, kesan û çimeyan kerdiş, û  aktîvîteyê ke cuya înan yad kenê, fîlmê dokumantasyonî ûsb. raardiş.
• Bi organîzasyonanê festîvalanê muzîkî û konseran hem xo şinasnayîş hem zî kultur-hunerê almanan hîna baş şinasnayîş û bi naye averberdiş û pêtkerdişê fehmê dinyaya hempare.
• Waro ke ma dereceya heyatî de girîng vînenme derheqê domanan û ciwanan de yo. Çimeyê ke ma bi înan domanan û ciwananê xo rê behsê kultirê xo bikerîme hende tay ê ke hema vaje çin ê. Ê yê ke estê zî zafînan de pedegojî û psîkolojîye domanan bê ke bigîrîyo çiman ver ameyê amadekerdene. Têser û têbinbîyayîşê komelkî-polîtîkî yê ke kurdî cuwîyayê û domanan ser o tesîrê tehrîbatanê tecrubeyanê koçkerdişê întensîfî ma eşkenme bivînme. Bi beranê ke tim behsê dej, kesere, trajedî kenê ma nêeşkenme nê kulturî domanan û ciwananê xo rê bidîme heskerdene û ma nêeşkenme ke înan ra bipawîme ke wayîrê nê kultirî vejîyê. Naye ra serkewte sere de hîkaye û romanê venginî, deyîrê domanan, koroyê domananê ke domanê almanan û kurdan tey pîya deyîran vanê û aktîvîteyî winasî ancîya warê xebate yê bingehînan gênê xo ver.
• Sere de xebatanê albuman, xebatanê hunerkî yê hunermendanê kurdan rê hetê madî-manevî ra destekbîyayîş û bi taybetî namzetanê neweyan yê hunermendîye rê destekbîyayîş û înan teşwîqkerdiş.
• Sere de rîpela webî, pêro platformanê sosyal-medya de yew torê networkîyo ke eşkeno her hetê dinya ra bireso hunermend û muzîsyenanê kurdan raardiş û  beranê înanê hunerkîyan dinya rê şinasdayîş.
• Sey îlawe, bi taybetî zî derheqê heqanê telîfî û peymanan de do hunermendan roşnî bikerîme û desteko huquqî biderîme înan.

Sey îlawe ma eşkenme sey sernuşte behsê nê armancan zî bikerîme:

• Kitabê edebî û hunerkî yê ziwanê almankî açarnayîşê bi kurdkî û çimeyanê bingehînan yê kultirkî û hunerkî yê kurdkî açarnayîşê almankî. Serûberkerdişê şandanê wendişî yê hemparan.
• Sazgehanê zanîst, kultir-hunerî sey unîversîte, enstîtu, weqifê ke Almanya de yê reyde averberdişê têkilîyan.
• Bi taybetî derheqê kurdê ke Almanya de cuwîyenê raardişê yew bankaya dayîyan. Bi yewna manayî vetîşê xerîtaya kultir-hunerî yê kurdan. Nê warî de sere de sazgehanê resmîyan ê Almanan reyde xebatê hemparî kerdiş û bi îstîfadekerdişê her tewir aletanê medyaya komelkî, cirestişê azanê ke mensubê grûbanê serranê cîya cîyayan ê û bi nê awayî meydanvetişê raştîya kurdan a tîyayî û hîna baş fehmkerdişê na raştîye.

Derheqê xebatanê enstîtuye de hîna zaf zanitiş rîpela webî www.d-k-k-i.de ra eşkeno bêro girewtene. 

Teberê Radyoya Erîwanî de arşîvê muzîkî yê kurdan yo cîdî çin o. Nê warî de yew xebata enstîtuye do biba?

Helmet armancanê ma yê ronayîşî ra yew zî no yo. Nê serranê peyênan de derheqê arşîvî de xebatê zaf erjîyayeyî ênê kerdene. La seba ke îmkanê kesanê ke nê xebatan kenê tay ê nê xebatê erjîyayeyî qismî serkewenê. Yew zî cigêrayoxê zaf erjîyayeyî estê ke destê xo de çimeyê zaf girîngî estê la ê nê çimeyan koleksîyonanê xo yê şexsîyan de pawenê. Zaf sebeban ra serkewte heqdar bê zî ma rîca kenîme ke nê arşîvanê xo ma reyde pare bikerê. Seba cadkerdişê înano erjîyaye ke wazenê kulturê ma neqlê azanê neweyan bikerê ma wazenîme ke bi aktîvîteyanê ke do înan rûmetdar bikerê, xebatanê înan bidîme şinasnayene.

Ez nameyê Enstîtuye ser o venga kesanê ke xebatanê arşîvî kenê yan zî do bikerê dana, seba ke ma înan rê hetê madî-manevî ra bibîme çime, xebatanê înan bikirişîme platformanê warê neteweyî û mîyanneteweyî, bêrê ma binê banê enstîtuye de pîya bigurîme.

Yew projeya ma esta ke bi arêdayîşê aletanê medya yê nuştekî, dîyayîşkî, eşnawitişkî û bi îstîfadekerdişê îmkananê modern yê demî, ma yew arşîvê muzîkî yo tewr fonksîyonelî bîyarîme ra û nê arşîvî sere de camîyaya hunerî, mektebanê hunerî rê seba xebate akerîme. Çarçiwa na projeye de ma do vîdeoyanê şinasdayîşî yê zafziwanî yo taybetîyan amade bikerîme  û ma venga sere de kurdê ke Ewropa de yê, kesê pêşeyê ke serranê vîyarteyan de sey turîst  welatê ma zîyaret kerdo bidîme û rîca bikerîme ke her tewir çimeyanê asayebar û vengî sey resim, kasetê kehanî, vîdeoyî yê ke destê înan de yê biresnerê ma. Ma detayanê nê warî, vîdeoyanê şinasdayîşî yê ke do wexto nêzdî de pare bikerîme de bîyarîme ziwan.

Şima behsê heyetê şewirmendîye yê Enstîtuye zî kerdîbî.

Yew heyetê şewirmendîye yo erjîyaye yê ma esto ke zanyaranê kulturî yê alman û holandayijanê ke têzê xo yê doktora muzîkê kurdan ser o nuştê, embazê ma yê ke derheqê arşîvkerdişê edebîyat, folklorê kurdan de pispor ê û reyna embazê ma yê ke babetanê teorîyê muzîkî û makamanê Rojhelatê Mîyanênî de pispor ê ra êno pêser.

Wexteko nêzdî de derheqê nê kesan de zanitişan ma do reyna rîpelê xo ya meydaya komelkî ser o pare bikerîme. Sey îlawe ma zanenîme ke zaf cayanê dinya de zanyarê zaf erjîyayeyî yê kultir-hunerî yê ke warê akademîkî de bîyê pispor estê. Wexteko nêzdî de ma do nê warî de zî  yew torê komînîkasyonî yê akademîkî bîyarîme ra.

---